महाराष्ट्र आणि झारखंड विधानसभा निवडणुका: आचार संहिता आणि टी. एन. शेषन यांचा इतिहास
Maharashtra Vidhan Sabha: केंद्रीय निवडणूक आयोगाने महाराष्ट्र आणि झारखंड या राज्यांच्या विधानसभा निवडणुकांची घोषणा केली आहे. महाराष्ट्रात २० नोव्हेंबर रोजी मतदान होणार असून, २३ नोव्हेंबरला निवडणुकांचा निकाल जाहीर होणार आहे. यामुळे राज्यात आचार संहिता लागू झाली आहे. आचार संहिता म्हणजे काय, तिचे नियम कोणते, आणि ती लागू झाल्यानंतर कोणते बदल होतात, हे सर्व समजून घेणे गरजेचे आहे. आचार संहितेचे पालन केल्याने निवडणुका निष्पक्षपणे पार पडतात, ज्यासाठी निवडणूक आयोग कठोर नियम लागू करतो.
आचार संहिता लागू होताच सामान्य नागरिकांवर कोणता परिणाम होतो, तसेच टी. एन. शेषन यांच्या कार्याची महत्त्वपूर्ण भूमिका काय होती, हे आपण या लेखात समजून घेणार आहोत.
Maharashtra Vidhan Sabha
१. आचार संहिता म्हणजे काय?
आचार संहिता म्हणजे निवडणुकीच्या काळात राजकीय पक्ष, नेते, उमेदवार यांच्यासाठी लागू असलेले नियम. आचार संहितेचे मुख्य उद्देश म्हणजे निवडणुकीच्या प्रक्रियेतील शुद्धता राखणे आणि कोणत्याही गैरप्रकाराला थांबवणे. या नियमांमध्ये उमेदवारांनी प्रचारात कोणत्या गोष्टी कराव्यात आणि कोणत्या टाळाव्यात याचे स्पष्ट निर्देश असतात.
आचार संहिता सर्वप्रथम १९६० मध्ये केरलच्या विधानसभा निवडणुकांमध्ये लागू करण्यात आली होती. त्यानंतर १९६२ मध्ये देशभर लोकसभा निवडणुकीसाठी ती लागू करण्यात आली.
२. आचार संहिता कधी लागू होते?
निवडणुका जाहीर होताच आचार संहिता लागू होते आणि निवडणुकांचे निकाल जाहीर होईपर्यंत ती लागू राहते. महाराष्ट्रातील निवडणुकांचा निकाल २३ नोव्हेंबरला येणार आहे, त्यामुळे त्यादिवशी आचार संहिता संपुष्टात येईल.
३. आचार संहितेचे पालन कोण करतो?
केंद्रीय निवडणूक आयोग आचार संहिता तयार करतो. आयोगाने तयार केलेले नियम सर्व राजकीय पक्ष, उमेदवार, आणि निवडणुकीत भाग घेणाऱ्या सर्व घटकांनी पाळणे अनिवार्य असते. यामध्ये पक्षाच्या जाहिराती, प्रचार सभा, सोशल मीडियावरील पोस्ट्स, सर्व काही आचार संहितेच्या अधीन असते.
४. आचार संहितेचे उल्लंघन कसे होते?
आचार संहिता मोडणे म्हणजे कोणत्याही नियमांचे पालन न करणे. यामध्ये मतदारांना पैसे वाटणे, महागड्या वस्तूंचे आमिष दाखवणे, धार्मिक स्थळांचा प्रचारासाठी वापर करणे, किंवा जातीधर्मावरून मत मागणे या गोष्टींचा समावेश होतो. तसेच, कोणत्याही सरकारी योजनांची घोषणा करणे किंवा विकासकामे जाहीर करणे हे देखील आचार संहितेचे उल्लंघन मानले जाते.
५. टी. एन. शेषन यांचे योगदान
टी. एन. शेषन हे निवडणूक आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून १९९० साली कार्यरत झाले. त्यांनी निवडणूक प्रक्रियेत होणाऱ्या गैरप्रकारांना आळा घालण्यासाठी कठोर नियमांची अंमलबजावणी केली. त्यांनी बोगस मतदान, पैसे वाटप, दारू वाटप अशा गोष्टींना थांबवण्यासाठी कठोर पावले उचलली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली आचार संहिता कडक केली गेली, आणि त्यांनी निवडणूक प्रक्रियेचे स्वरूप बदलले.
६. सामान्य नागरिकांवर आचार संहितेचा परिणाम होतो का?
आचार संहिता ही राजकीय पक्ष आणि उमेदवारांसाठी लागू असते, परंतु सामान्य नागरिकांवर त्याचा तात्काळ परिणाम होत नाही. मात्र, कोणत्याही सार्वजनिक कार्यक्रमात राजकीय वक्तव्ये करणे, प्रचाराची घोषणा करणे हे निषिद्ध आहे. त्यामुळे जर एखाद्या सार्वजनिक कार्यक्रमात राजकीय पक्षांचा प्रचार झाला तर त्या कार्यक्रमाचे आयोजकांवर कारवाई होऊ शकते.
७. मतदानाच्या दिवशी आचार संहितेचे नियम
मतदानाच्या दिवशी कोणत्याही प्रकारच्या प्रचाराची बंदी असते. मतदान केंद्राच्या जवळ कोणतेही बॅनर किंवा पोस्टर लावणे, मतदारांना पैसे वाटणे किंवा कोणतेही आमिष दाखवणे हे आचार संहितेच्या विरोधात जाते. मतदान केंद्रांवर निरीक्षकांची नियुक्ती करण्यात येते, जे सर्व घडामोडींवर लक्ष ठेवतात.
८. आचार संहितेचा अपवाद
आपत्कालीन परिस्थितीत, नैसर्गिक आपत्ती किंवा दुर्घटना घडल्यास सरकार मदत जाहीर करू शकते. अशा परिस्थितीत आचार संहितेचे बंधन येत नाही.
निष्कर्ष
आचार संहिता ही निवडणुकीची शुद्धता राखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते. टी. एन. शेषन यांनी निवडणूक प्रक्रियेला दिलेले स्वरूप आजही आदर्श मानले जाते. आचार संहिता राजकीय पक्ष आणि उमेदवारांसाठी कठोर नियम ठेवते, परंतु सामान्य नागरिकांसाठी काही विशेष बदल घडत नाहीत.